Điểm mới trong biên soạn gia phả

20/10/2023 23:18:44

ĐỀ DẪN

Cho đến năm 2022, gia phả do Trung tâm Nghiên cứu và Thực hành Gia phả (1992-2014) và Viện Lịch Sử Dòng họ Tp.HCM biên soạn (2014-2022) được khoảng 210 bộ. Cấu trúc của bộ gia phả, gồm 5 mục: 1. Phả ký, 2. Phả đồ, 3. Phả hệ, 4. Ngoại phả và 5. Phụ khảo, chưa kể Lời nói đầu và Ý kiến của lãnh đạo Viện.

Từ năm 2022 có điểm mới gì trong gia phả do Viện biên soạn?

Bài viết này gồm 6 mục:

1. Gia phả là gì?

2. Cấu trúc của bộ gia phả theo ông Dã Lan Nguyễn Đức Dụ và Trung tâm Nghiên cứu & Thực hành Gia phả TP.HCM

3. Cấu trúc của bộ gia phả mới.

4. Bản đồ mộ phần với Google Maps.

5. Lời Bạt.

6. Bốn công cụ tra cứu gia phả.

********

1. Gia phả là gì?

Gia phả (gia phổ): quyển sách ghi thế hệ trong họ và lịch sử của tổ tiên(1). 

Gia phả ghi chép theo thứ tự các đời, tên tuổi, ngày sinh, ngày chết, vị trí phần mộ, ngày lập mộ vả kỷ sự (tiểu sử thu gọn).

Nhiều gia phả đã không ghi đầy đủ như thế nhất là đối với những đời đời đầu tiên vì lúc đó chưa có gia phả chính thức(2). 

Gia phả ngày xưa thường gồm có hai phần: Phần đầu chép công cuộc khởi nghiệp của dòng họ, tức là Phả ký, sau mới chép đến tên tuổi, mồ mả, ngày giỗ các ông Tổ trong họ, bắt đầu từ ông Thủy tổ trở xuống, rồi tới con cháu các ngành, gọi là Tộc hệ hay Phả hệ. Trước phả ký là bài “Lệ ngôn”(3) hay “Phàm lệ” trình bày phương pháp, nội dung và cách thức viết cuốn gia phả. 

 Phả Ký được mở rộng thành lịch sử tổng hợp của dòng họ, trong đó có Thủy tổ, Tổ quán, Phát triển và Đặc điểm của dòng họ.  

2. Cấu trúc của bộ gia phả hoàn chỉnh theo ông Dã Lan Nguyễn Đức Dụ và Trung tâm Nghiên cứu & Thực hành Gia phả TP.HCM

Theo Gia phả Khảo luận và Thực hành của Dã Lan Nguyễn Đức Dụ cũng như Cách dựng bộ gia phả hoàn chỉnh của Trung tâm Nghiên cứu & Thực hành Gia phả, TP.HCM, cấu trúc của bộ gia phả hoàn chỉnh gồm 5 mục: 

1. Phả ký, 2. Phả đồ, 3. Phả hệ, 4. Ngoại phả và 5. Phụ khảo

với 2 mục mới là Ngoại phà và Phụ khảo, chưa kể Lời nói đầu hay Lời tựa thay cho bài Lệ ngôn hay Phàm lệ trước mục Phả ký.

Ngoại phả: gồm lịch sử nhà thở họ, mô tả nhà thờ họ, bài vị, hoành phi và câu đối, danh sách ngày kỵ giỗ theo ngày tháng mất âm lịch, bản vẻ tay (phác đồ) khu mộ.

Ngày nay phác đồ các khu mộ được chính xác hơn, trở thành bản đồ nhờ Dịch vụ bản đồ Google Maps (Google Maps Services) với tọa độ GPS của các mộ (nói ở phẩn sau).

Phụ khảo: có thể gồm tiểu sử các thành viên nổi bậc trong các chi khác của dòng họ. chi tiết tiểu sử của các thành viên trong Phả hệ. truy tìm các mộ ẩn danh, mộ chưa biết, hình ảnh các mộ, bản sao giấy khai sinh, khai tử, hình ảnh các bằng cấp, khen thưởng. giải thích một số từ trong Phả ký hay Phả hệ…

3. Cấu trúc của bộ gia phả mới (theo Thạc sĩ Lê Bá Quang) gồm 6 mục và 1 tiểu mục mới 

Từ đầu năm 2022 cấu trúc 5 mục nói trên của bộ gia phả thêm 1 tiểu mục và 1 mục mới, thành 6 mục như sau:

1. Phả ký.

2. Phả đồ & Bản đồ mộ phần.

3. Phả hệ.

4. Ngoại phả.

5. Phụ khảo.

6. Lời Bạt (Epilogue).

Tiểu mục và mục mới là:

2b. Bản đồ mộ phần với Google Maps.

2. Lời Bạt (Epilogue).

Quan hệ giữa 6 mục của bộ gia phả

Gia phả ngày càng nhiều chi tiết và hình ảnh nên cần có thêm công cụ tra cứu gia phả. Ngoài Mục lục (table of contents), từ năm 2017 gia phả có thêm 3 công cụ tra cứu gia phả là Bảng hình ảnh (Table of figures), Chỉ mục (Index) và Cước chú (Footnotes)(4). 

Xem mục 6. Công cụ tra cứu gia phả bên dưới.

4. Tiểu mục 2b. Bản đồ mộ phần với Google Maps.

Từ Sơ đồ các đồng mã đến bản đồ mộ phần với Google Maps

- Sơ đồ các đồng mã. 

Trước đây ở cuối bộ gia phả (mục Phụ khảo) thường có danh sách các đồng mả, nơi có các mộ của họ tộc. 

Một số gia phả có hình vẽ đồng mả gọi là Sơ đồ các đồng mả, nơi có mả của họ tộc như hình bên cạnh trong gia phả Họ Lê, xứ Bà Giã, ấp 1 Phước Vĩnh An, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh do ông Võ Văn Sổ, Võ Ngọc An, Nguyễn Thanh Bền và bà Phan Kim Dung biên soạn.

Trong hình này vị trí của các ngôi mộ là phỏng chừng. Muốn đến thăm mộ phải biết đường đi hay phải có người dẫn đường.

Sơ đồ các đồng mả họ Lê ở xứ Bà Giã

- Tiểu mục 2b. Bản đồ mộ phần với Google Maps với vị trí cụ thể của mộ phần. 

Như vậy cần có bản đồ các mộ phần. Làm sao có thể vẽ bản đồ các ngôi mộ với vị trí chính xác của các ngôi mộ?  Ngày nay vị trí chính xác của một địa điểm được xác định bằng tọa độ GPS (viết tắt của Global Positioning System, hệ thống định vị tọa độ toàn cầu)(5). 

Tọa độ GPS của một vị trí gồm có Vĩ độ (Latitude) và Kinh độ (Longitude) sẽ được giải thích bên dưới.

Sau đây là bản đồ Google Maps của các lăng mộ triều Lý ở Đền Đô, tỉnh Bắc Ninh tạo bởi tọa độ GPS của các ngôi mộ(6).

Bản đồ Google Maps 13 lăng mộ của triều Lý ở Đền Đô, Từ Sơn, Bắc Ninh

Đền Đô, còn được gọi là Đền Lý Bát Đế (đền 8 vị vua Lý), là một quần thể kiến trúc tín ngưỡng thờ tám vị vua đầu tiên của nhà Lý (không kể bà Lý Chiêu Hoàng vì nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh, tức Trần Thái Tông (1.226 – 1.258), vị hoàng đế đầu tiên của triều Trần nước Đại Việt).

- Dịch vụ bản đồ Google Maps (Google Maps Services) cung cấp hình ảnh vệ tinh, chụp ảnh từ trên không, lập bản đồ Google Maps với tọa độ GPS trong chế độ xem toàn cảnh tương tác 360° của các khu vực, đường phố (Wikiprdia).

Làm sao có tọa độ GPS của các ngôi mộ? 

Tọa độ GPS của vị trí (mộ, tòa nhà, địa điểm,…) gồm Vĩ độ (Latitude) và Tung độ (Longitude) của vị trí có thể lấy từ ảnh chụp vị trí với máy điện thoại thông minh (Smart phone).

Tọa độ GPS trong máy ảnh smart phone (Iphone)

Thí dụ:

Tọa độ GPS của một vị trí (như trường học, nhà thờ, ngôi mộ, …) gồm Vĩ độ và Kinh độ độ, có thể có 2 dạng, DMS hay DD. thí dụ:

16°27’27.6165”, 107°32’21.0954” (DMS)

Hay 16.457671, 107.539193 (DD)

DMS: Degree, Minute, Second - DD: Decimal Degree(7).

Vĩ độ (Latitude) của một điểm là giá trị của góc xác định vị trí của điểm trên bề mặt trái đất ở phía bắc hay phía nam của xích đạo.

Kinh độ (Longitude) của 1 điểm giá trị của góc của kinh tuyến đi qua điểm đó đến kinh tuyến gốc đi qua đài thiên văn Greenwich (Anh quốc).

• Vĩ độ (ký hiệu: φ) của một điểm bất kỳ trên mặt Trái Đất là góc tạo thành giữa đường thẳng đứng (phương của dây dọi, có đỉnh nằm ở tâm hệ tọa độ-chính là trọng tâm của địa cầu) tại điểm đó và mặt phẳng tạo bởi xích đạo. Đường tạo bởi các điểm có cùng vĩ độ gọi là vĩ tuyến, và chúng là những đường tròn đồng tâm trên bề mặt Trái Đất. Mỗi cực là 90 độ: cực bắc là 90° B; cực nam là 90° N. Vĩ tuyến 0° được chỉ định là đường xích đạo, một đường thẳng tưởng tượng chia địa cầu thành Bán cầu bắc và Bán cầu nam.

• Kinh độ (ký hiệu: λ) của một điểm trên bề mặt Trái Đất là góc tạo ra giữa mặt phẳng kinh tuyến đi qua điểm đó và mặt phẳng kinh tuyến gốc. Kinh độ có thể là kinh độ đông hoặc tây, có đỉnh tại tâm hệ tọa độ, tạo thành từ một điểm trên bề mặt Trái Đất và mặt phẳng tạo bởi đường thẳng ngẫu nhiên nối hai cực bắc nam địa lý. Những đường thẳng tạo bởi các điểm có cùng kinh độ gọi là kinh tuyến. Tất cả các kinh tuyến đều là nửa đường tròn, và không song song với nhau: theo định nghĩa, chúng hội tụ tại hai cực bắc và nam. Đường thẳng đi qua Đài Thiên văn Hoàng gia Greenwich (gần London ở Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland) là đường tham chiếu có kinh độ 0° trên toàn thế giới hay còn gọi là kinh tuyến gốc. Kinh tuyến đối cực của Greenwich có kinh độ là 180°T hay 180°Đ.

Sau đây là tọa độ GPS trong hệ thống DMS và DD của các lăng mộ triều Lý dùng để vẽ bản đồ Google Maps của các lăng mộ triều Lý nói trên.

Tọa độ GPS của các lăng mộ triều Lý trong tọa độ DMS và DD

Bản đồ Google Maps Lăng mộ tổ tiên họ Nguyễn Nhơn

Bản đồ Google Maps các ngôi mộ tổ tiên Nguyễn Nhơn với với ẩn danh trong gia phả Nguyễn Nhơn, An Ninh Thượng, phường Hương Long, Thành phố Huế, trên núi Vô Vi, An Ninh Thượng (Trích từ gia phả Nguyễn Nhơn).

Bản đồ Mộ phần họ Nguyễn ẩn danh núi Vô Vi, thôn An Ninh Thượng, phường Hương Long, thành phố Huế

Vị trí của các điểm như các mộ phần, nhà thờ, chùa ,.. được xác định trên bản đồ bằng tọa độ GPS.

Ngoại trừ một số vị trí công cộng có nhiều người biết như Chùa Thiên Mụ,  đã có sẵn trên bản đồ, các vị trí của các ngôi mộ được xác định bằng tọa độ GPS của mộ đó. 

GPS của ngôi mộ được lấy từ ảnh chụp ngôi mộ với máy điện thoại di động (Mobile phone) như đã nói ở trên.

Làm thế nào để vẽ bản đồ Google Maps của một địa điểm?

Bản đồ Google Maps của một địa điểm được tạo với tọa độ GPS (Latitude, Longitude) của địa điểm đó. 

Xem bản đồ Google Maps của dinh Độc Lập trong Phụ lục 1.2.

Bản đồ Google Maps của nhiều địa điểm có thể thông qua dịch vụ bản đồ Google Maps của các công ty dịch vụ bản đồ (thí dụ công ty EasyMapMaker) trên mạng Internet.

Cũng có thể tự vẽ bản đồ Google Maps. Tham khảo bài viết: Lập sơ đồ gồm nhiều điểm định vị trên Google Maps

- Plus Code: Hệ thống tọa độ mới của Google Maps. Giống như tọa độ GPS, Plus Code của Google là một loại mã vị trí, hoạt động giống như một địa chỉ đường phố, nhưng đơn giản hơn vì chì có một thành phần và khó sai lầm nhơn GPS với 2 thành phần. 

Khi có địa chỉ, chúng ta có thể sử dụng Plus code để xác định vị trí hoặc chia sẻ địa điểm trên Google Maps.

Plus code của Dinh Độc Lập: QMGW+Q4, quận 1 Thành phố Hồ Chí Minh

Tìm tọa độ GPS của một điểm. Xem Phụ lục 1.2.4. 

5. Mục 6: Lời Bạt. 

Trước đây cuối bộ gia phả là Phụ khảo và không có kết luận hay tổng kết. Lần đầu tiên vào năm 2022, bộ gia phả Nguyễn Nhơn, An Ninh Thượng, phường Hương Long, thành phố Huế có mục Lời Bạt.

Lời bạt (Epilogue) của bộ gia phả tổng kết một số chi tiết không có trong 5 mục trước đây của gia phả như :

• Thời gian làm bộ gia phả. Mục nào tốn nhiều thời gian. Lý do.

• Một số thành viên trong họ nhưng chưa có tên trong gia phả.  Lý do.

• Một số mộ chưa tìm thấy, mộ nghi vấn không biết của ai. 

• Một số giải thích trong gia phả còn mơ hồ, còn có thể có cách giải thích khác.

• Dư kiến thời gian có bộ gia phả tục biên…

Lời Bạt góp phần thúc đẩy tục biên gia phả sớm hơn.

Ghi chú. 

Cấu trúc của loại hình gia phả Jokbo (Tộc phổ 族譜) của Hàn Quốc gồm 6 mục: 1.Tự (序 Lời Tựa), 2. Beomrye (凡例 Phàm lệ), 3. Ký (記 Phả ký 譜記), 4. Biểu đồ (表圖 Phả đồ), 5. Hệ phổ biểu (系譜表 Phả hệ) và 6. Bạt (跋,Lời bạt, Epilogue)(8).   

6. Công cụ tra cứu gia phả. 

Với một bộ gia phả lớn cần có công cụ để tra cứu gia phả. Có 4 công cụ tra cứu như sau:  

1. Mục lục (Table of Contents), lập tự động, thông qua cấp (level) của tiêu đề.

2. Bảng Hình ảnh (Table of Figures), với chú thích dưới ảnh (Caption) và số trang của các hình ảnh, giúp tra cứu hình ảnh được dễ dàng.

3. Cước chú (Footnotes) là ghi chú cuối trang để giải thích thêm hay chỉ dẫn đến trang có giải thích đầy đủ hơn.

4. Chỉ mục (Index), để tra cứu tên người, địa danh hay đề mục với số trang có các mục này, giúp người đọc tìm thấy nội dung quan tâm nhanh hơn.

Chỉ mục cũng giúp đặt tên con mới sinh không trùng với tên tổ tiên trong gia phả.

Thí dụ Chỉ mục.

 

Thí dụ Chỉ mục (Index)

Thí dụ Wagner, Anthony Richard 76. 

Tức là Anthony Richard Wagner, trang 76. Họ được ghi đàng trước, Wagner, được xếp vào mục chữ W như trong thí dụ. Người Việt thì gọi theo tên, nên để tên đàng trước và Chỉ mục xếp theo thứ tự tên.

Cách nhanh nhất để có đầy đủ thông tin về một thành viên trong gia phà, là tìm đến chỉ mục của tên thành viên.  

Đây cũng là cách tránh đặt tên con trùng với tên của tổ tiên hay họ hàng gần.

Nếu trùng họ và tên  xem cách giải quyết lời chú cuối trang (footnote)(9).  

Để lập Chỉ mục của bộ gia phả, có thể lập chỉ mục bằng tay hay tự động. 

Với một bộ gia phả lớn (hàng ngàn trang) thì lập chỉ mục bằng tay mất nhiều thời gian và dễ sai sót, nên có thể dùng bảng Concordance (bảng đối chiếu) để lập chỉ mục tự động với phần mềm Word. 

Kết luận

Từ năm 2022 gia phả mới biên soạn hay tục biên(10), ngoài 5 mục 1. Phả ký, 2. Phả đồ, 3. Phả hệ, 4. Ngoại phả và 5. Phụ khảo, có thể có một số điểm mới là bản đồ mộ phần với Google Maps trong mục Phả đồ, Phả ký, Phả hệ và Ngoại phả và mục 6 Lời Bạt, cùng với Bảng Hình ảnh trước Phả hệ và Chỉ Mục (Index) sau Lời Bạt mà bộ gia phả Nguyễn Nhơn nói trên là một điển hình cụ thể. 

*****

PHỤ LỤC 1

1. Bản sao 2 trang của gia phả họ Nguyễn Nhơn, thôn An Ninh Thượng, phường Hương Long, TP Huế

7. Ông Nguyễn Văn Nguyện (Đời thứ sáu).

H 1 Bản sao gia phả ông Nguyễn Văn Nguyện, đời thứ sáu

2. Tìm Plus Code(11) của vị trí

a. Vị trí có tên trên bản đồ Google Maps

- Trên màn hình Google, click chuột trái vào vị trí      để mở bản đồ Google Maps. 

- Xuất hiện bản đồ Google Maps bên phải và hàng chữ “Chọn điểm đến” hoặc nhấp vào bản đồ bên trái.

- Tìm đến tên vị trí muốn tìm trên bản đồ (thí dụ Dinh Độc Lập), click chuột trái vào hình Dinh Độc Lập.

• Một cửa sổ bật lên và xuất hiện ở góc trái trên dòng chữ “Dinh Độc Lập, Phường Bến Thành” và hình   của Dinh bên phải tại vị trí của Dinh trên bản đồ. 

• Click chuột trái vào phần dưới tên địa điểm (Dinh Độc Lập) bên trái, bấm nút đi xuống (v) trên bàn phím để di chuyển xuống dưới đến Plus Code   của vị trí QMGW+Q4 Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh.

- Để tự động sao chép tọa độ, click chuột trái vào dấu hiệu Plus Code. Xuất hiện dòng chữ “Đã sao chép vào bảng nhớ tạm” phía dưới bản đồ.

- Để lưu Plus Code, đóng bản đồ, chuyển đến tệp muốn sao chép Plus Code của Dinh và bấm sao chép (Ctrl -V). 

Plus Code của Dinh Độc Lập, QMGW+Q4 Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh

b. Vị trí biết tên: Gõ tên vào góc trái trên

Click tìm kiếm  

Xuất hiện vị trí trên bản đồ 

Thực hiện tiếp các bước như trên.

c. Vị trí biết địa chỉ: Gõ địa chỉ vào góc trái trên

Click tìm kiếm. Thực hiện tiếp các bước như trên.

d. Vị trí có tọa độ là vĩ độ và kinh độ GPS

Qui đổi tọa độ GPS thành Plus Code. Áp dụng các trường hợp nói trên.

Thí dụ: Tọa độ GPS của lăng mộ Lý Thái Tổ là Lăng Lý Thái Tổ (21.096671, 105.954709).  Tiến hành 2 bước như sau.

- Chép tọa độ GPS này vào bản đồ Google Maps (hàng trên) bên trái. 

Nhập tọa độ lăng Lý Thái Tổ 21.096671, 105.954709

- Click tìm kiếm vào tọa độ để tìm vị trí lăng Lý Thái Tổ 

Xuất hiện tên vị trí (lăng Lý Thái Tổ) và Plus Code của lăng.

Plus code của lăng Lý Thái Tổ: 3XW3+MV4, Đình Bảng, Từ Sơn, Bắc Ninh, Việt Nam

3. Tìm và chia sẻ Plus code của một vị trí

1. Trên điện thoại di động hoặc máy tính bảng Android, mở trang web Google Maps dành cho thiết bị di động hoặc ứng dụng Google Maps 

2. Nhấp vào vị trí nơi bạn cần Plus Code. 

3. Xuất hiện hình ảnh của địa điểm ở góc trái trên.

4. Click chuột trái vào chỗ trống bên phía trái.

5. Di chuyển chuột đến vị trí Plus Code 

6. Để sao chép Plus code của vị trí, hãy nhấp vào biểu tượng Plus Code 

7. Xuất hiện câu “Đã sao chép vào bảng nhớ tạm” ở cạnh dưới bản đồ.

8. Để chia sẻ vị trí đó, hãy dán Plus Code vào ứng dụng nhắn tin hoặc email, giống như cách bạn vẫn làm với một địa chỉ thông thường.

PHỤ LỤC 2

Bản đồ lăng mộ Vua Hàm Nghi ở làng Thonac/Dordogne, Pháp.

Lăng Vua Hàm Nghi, làng Thonac, Pháp, Plus code 24F6+F3 Thonac Pháp

*****

CHÚ THÍCH:

(1): Hán Việt Từ Điển Đảo Duy Anh, trang 317.

(2): Cách dựng bộ gia phả hoàn chỉnh, TT NCTHGP TP. HCM, trang 12.

(3): Lệ ngôn : https://vtudien.com/viet-viet/dictionary/nghĩa của từ lệ ngôn.

(4): Xuất hiện trong Gia phả Chi họ Phan Văn, thôn Mai Cương, xã Cách Bi, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh, do thành viên Lê Bá Quang biên soạn năm 2017 và trong các gia phả biên soạn sau này.

(5): Hệ thống GPS được vận hành bởi Không lực Hoa Kỳ và do Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ quản lý. Ban đầu được dùng trong mục đích quân sự nhưng sau những năm 1980 chính phủ Hoa Kỳ cho phép sử dụng GPS vào mục đích dân sự ở phạm vi toàn cầu (Wikipedia).

(6): Bản đồ Google Maps các ngôi mộ do phần mềm của công ty EasyMapMaker tạo ra với đầu vào là tọa độ GPS của các ngôi mộ thu từ hình chụp của ngôi mộ.

(7): Ngoài hình chụp, tọa độ GPS của một địa điểm cũng có thể lấy từ bản đồ Google Maps. Tham khảo Phụ lục 2. Tìm tọa độ GPS & Plus Code của một điểm).

(8): Jung, Ok Young, 2007, Korean Genealogy (Jokbo) Histories and Changes by Periods: Based on Printing Culture.

(9): Những thành viên trùng tên đầy đủ, để phân biệt, có thể gắn nhãn (label, trong ngoặc đơn) vào tên. Nhãn có thể là năm sinh. Nếu không biết năm sinh có thể lấy năm mất hay một dầu hiệu riêng của thành viên để làm nhãn, thí dụ Lê Hòa (1974), Lê Hòa (1998). Nếu trùng họ tên và năm sinh thì dùng dấu hiệu riêng làm nhãn. Sau khi lập chỉ mục, xóa nhãn trong file gia phả để trả lại tên thật của thành viên.

(10): Tục biên: biên soạn tiếp theo bộ trước.

(11): Trong những năm gần đây trong bản đồ Google, Maps Plus Code (được gọi là Mã Cộng) được dùng thay thế cho cặp Latitude (vĩ độ) và Longitude (kinh độ).

LÊ BÁ QUANG
Master of Computer Sciences
Chuyên viên Gia phả
TT Thực hành Gia phả 
Viện Lịch sử Dòng họ