Võ Văn Nhâm - Một thủ lĩnh nghĩa quân chống Pháp xứng đáng được vinh danh

Tham luận của nhà báo Phạm Hy Hưng viết cho Tọa đàm về cụ Võ Văn Nhâm & gia phả chi họ Võ ở Bà Giã lúc 8h30 ngày 30/3/2025 tại tư gia hậu duệ ông Võ Văn Nhâm (số 303/16A Nguyễn Thị Lắng, xã Phước Vĩnh An,  huyện Củ Chi, TP.HCM).

Cụ Võ Văn Nhâm (1816 - 1868) là một thủ lĩnh nghĩa quân đã tham gia phong trào chống Pháp ở Bình Dương và vùng Đông Nam bộ cuối thế kỷ19. 

Thông tin về cụ Võ Văn Nhâm hiện không có nhiều. 

Về nhân thân của cụ Võ Văn Nhâm có thể thấy thông tin từ nguồn gia phả của gia đình là đáng tin cậy. Theo đó, Cụ Võ Văn Nhâm sinh năm 1816, hy sinh năm 1868. Thân phụ của cụ là là ông Võ Văn Hay, gốc ở Thuận An - Huế do không chịu trói buộc nên đã đi tìm đất sống ở phương Nam. Thân mẫu của cụ là bà Nguyễn Thị Điền, sinh ra 9 người con, 5 trai, 4 gái, mà cụ Nhâm là người con thứ hai (con cả). Địa bạ triều Minh Mạng do Trương Đăng Quế lập năm 1836 ghi cụ Hay là thôn trưởng thôn Phước An, xứ Thị Giã (ấp Bà Giã ngày nay). 

Cũng theo gia phả họ Võ ở Bà Giã, cụ Võ Văn Nhâm cưới vợ tại tổ quán, có một người con gái tên Võ Thị Liễu, sống chung với ông nội là cụ Võ Văn Hay ở Bà Giã, lớn lên gả về Láng The, xã Tân Thạnh Tây ngày nay. (1)

Về hoạt động chống Pháp của cụ Võ Văn Nhâm, bên cạnh gia phả của dòng họ ta cũng có thể tìm thấy thông tin từ trang web của Hội Khoa học lịch sử Bình Dương tại địa chỉ http://www.sugia.vn. Trong bài Võ Văn Nhâm với vòng thành đất trong thời kỳ đầu chống Pháp ở Nam Bộ của tác giả Đặng Văn Hiền ngày 25/07/2012 thì Võ Văn Nhâm lớn lên trong thời kỳ Pháp chiếm thành Gia Định. Với vóc dáng khỏe mạnh ông được cha mình cho đi học võ, sau đó ông tham gia nghĩa binh chống Pháp trong lực lượng của nghĩa quân Trương Định.

Sau khi Bình Tây Đại Nguyên soái Trương Định bị bọn Huỳnh Tấn ám hại (1864) ông cùng với Trương Quyền (con của Trương Định) lãnh đạo lập cứ địa tại ấp Truông Mít.

Sau này trước áp lực của quân Pháp mạnh hơn về vũ khí ông cùng lực lượng nghĩa quân vừa đánh vừa rút qua các vùng: Tha La, Bà Sự, Núi Cậu… để bảo toàn lực lượng. Do áp lực ngày càng mạnh của quân Pháp, ông cùng gia đình và nghĩa quân rút về vùng Bưng Rê làm nơi đóng quân (dọc sông Thị Tính phía Long Nguyên ngày nay). Ông dùng lực lượng dân binh làm nòng cốt, cho lấy đất đắp một vòng thành để làm nơi ẩn náu, tranh thủ chờ thời cơ quật khởi để chống lại quân Pháp mạnh hơn mình rất nhiều lần. Đứng trước sức mạnh của quân địch, thủ lĩnh Võ Văn Nhâm không hề nao núng mà tự đặt mình vào vị trí chiến đấu và tiếp tục củng cố vòng thành rồi tiếp tục hoạt động với biệt danh mới - ông Hai Bụng. (2)

Cả gia phả của gia đình và bài viết trên trang web của Hội Khoa học lịch sử Bình Dương đều thống nhất chi tiết về sự hy sinh anh dũng, cái chết của tinh thần thượng võ, thể hiện nghĩa khí hào sảng khi cụ Võ Văn Nhâm bị bắt sống, mổ bụng rồi thả trôi sông vào năm 1868. 

Vòng thành đất nói ở trên được thông tin đầy đủ trong trang web của Trung tâm Xúc tiến du lịch tỉnh Bình Dương.

Vòng Thành Đất được đắp bằng đất thịt pha cát, là một dấu tích trên vùng đất Bưng Rê (xã Long Tân, huyện Dầu Tiếng), gắn chặt với tên tuổi nhân vật Võ Văn Nhâm người lãnh đạo nghĩa quân Núi Cậu, Dầu Tiếng chống lại quân xâm lược Pháp trong thời kỳ 1859 - 1867. 

Vòng Thành Đất có hình chữ nhật với chiều dài hơn 300m và chiều ngang 260m được đắp bằng đất, chân thành có chiều rộng khoảng 5m do thời gian đã quá lâu nên chiều cao giờ chỉ còn khoảng 60 - 70cm. Hiện nay không xác định được cổng ra vào, bên trong trống trải, cây cỏ mọc rải rác. Đáng chú ý là trong khuôn viên thành và xung quanh thành trước đây nông dân đã nhặt được rất nhiều những vật dụng bằng sành, gốm bị vỡ và các vật dụng khác. Vào năm 1995, người cháu đời thứ 5 của cụ Võ Văn Nhâm đã nhặt được một hiện vật bằng đồng có hình dáng như cái móc cân. Theo gia phả dòng họ Võ thì di tích này đã tồn tại được trên 150 năm. Hiện nay vòng Thành Đất họ Võ tuy qua thời gian hàng trăm năm những vẫn còn đó những dấu tích cũ. Võ Văn Nhâm là một thủ lĩnh nghĩa quân một lòng kiên quyết chống lại quân Pháp trong thời kỳ đầu chống Pháp ở Nam bộ. Vòng Thành Đất được đắp nên không ngoài mục đích để phòng thủ chống lại quân Pháp, cùng căn cứ Núi Cậu đã tạo cho vùng đất Bưng Rê một giá trị lịch sử có thực. Vòng Thành Đất họ Võ đã được xếp hạng là di tích cấp tỉnh theo Quyết định số 2941/QĐ-UB ngày 4/7/2005 của UBND tỉnh Bình Dương. (3)

Bên cạnh những thông tin trên ta còn có thể tìm thấy một số bài báo khác liên quan đến dòng họ Võ và cụ Võ Văn Nhâm. Bài Họ Võ và buổi đầu khai khẩn xã Tân Mỹ của tác giả Võ Quốc Việt trên Báo Long An ngày 11/05/2022 cho biết, dòng họ Võ vốn từ Thuận An (cách TP Huế khoảng 9km) từ hồi đầu thế kỷ 19 vào Nam lập nghiệp, mang theo khát vọng đến vùng đất mới. Khi đó, ông Võ Văn Hay, bà Võ Thị Phụng, ông Võ Văn Sót và người cháu họ Võ Văn Sáng cùng đoàn lưu dân làm cuộc Nam tiến. Thuở đầu, Tổ họ Võ ở Tân Mỹ (ông Võ Văn Sót) cùng ông Võ Văn Hay và bà Võ Thị Phụng dừng chân ở xóm Bà Giã (hiện là ấp 1 và 2, xã Phước Vĩnh An, huyện Củ Chi, TP.HCM). 

Về sau, do ông Võ Văn Nhâm bị lộ nên ông Võ Văn Sót từ Phước Vĩnh An dời cư đến quê vợ (bà tổ Phạm Thị Hiệp) ở ấp Dừng (Thái Mỹ), sau đó về thôn Tân Mỹ, xã Tân Mỹ, huyện Đức Hòa, tỉnh Long An. Thuở ấy, ở xứ này, dân cư thưa thớt, rừng hoang nước độc, đất đai hoang hóa, cây cối um tùm chưa được khai phá. Để tránh bắt lính (cũng có lời kể cho rằng, ông và các con với cháu ruột Võ Văn Nhâm tham gia chống thực dân Pháp dưới trướng Trương Công Định nên phải dời về Tân Mỹ lẩn trốn)… (4)

Mộ của ông Võ Văn Nhâm tại Củ Chi

Bia mộ ông Võ Văn Nhâm tại Củ Chi

Trong bài Tự hào môn võ miền Đông của tác giả Hồ Tường đăng trên báo Thanh niên 22/12/2023  giới thiệu những chiến tích đáng tự hào của truyền thống võ miền Đông Nam Bộ trong đó có thông tin, cuộc khởi nghĩa chống Pháp do Võ Văn Nhâm lãnh đạo và vòng thành đất dọc sông Thị Tính với các căn cứ nghĩa quân bố trí từ Thủ Dầu Một, Rạch Tre lên tới Trảng Bàng, Tây Ninh. Các bậc thầy võ kể rằng nhiều thanh niên giỏi võ của vùng Tân Khánh, Bà Trà đã gia nhập nghĩa quân của Võ Văn Nhâm một lòng chống Pháp, đúng với câu “quốc gia hưng vong, thất phu hữu rách”! (5). 

Những thông tin về cụ Võ Văn Nhâm như trên là không nhiều. Tuy nhiên, những thông tin này lại có đặc điểm đáng chú ý là tính giá trị cao và đã được công nhận chính thức.

Thứ nhất, nguồn gốc gia đình, xuất xứ bản thân cùng cuộc đời hoạt động và sự hy sinh anh dũng của cụ Võ Văn Nhâm cho thấy cụ là một thủ lĩnh đã lãnh đạo nghĩa quân tham gia chống Pháp ở Bình Dương cùng vùng Đông Nam Bộ, có tham gia và liên kết với nhiều tên tuổi chống Pháp khác như: Trương Định, Trương Quyền, Pu Kôm Pô… và đã hy sinh với tinh thần thượng võ như một anh hùng. 

Thứ hai, hoạt động chống Pháp của cụ Võ Văn Nhâm để lại một di tích quý giá là Vòng Thành Đất họ Võ đã được xếp loại di tích của Bình Dương từ năm 2005. 

Từ thực tế cuộc đời hoạt động và di tích lịch sử quý giá để lại, ta nhận thấy tên tuổi của cụ Võ Văn Nhâm xứng đáng được vinh danh và cần được ghi nhận trong thế hệ những người khai phá mảnh đất phương Nam, đặc biệt là ở Củ Chi, TP.HCM. Tên tuổi của cụ xứng đáng được vinh danh và cần được ghi nhận như một tấm gương sáng về lòng yêu nước, tinh thần thượng võ của thế hệ những thủ lĩnh chống Pháp ở vùng Đông Nam Bộ nói riêng và của Việt Nam nói chung thời kỳ cuối thế kỷ 19.   

Cá nhân tôi không phải là người làm sử. Tôi là người làm báo. Tuy nhiên, khi tiếp nhận và đọc những tư liệu về cụ Võ Văn Nhâm, trong khuôn khổ một tọa đàm do Viện Lịch sử dòng họ, Trung tâm Nghiên cứu và Thực hành Gia phả TP.HCM cùng gia đình - dòng họ tổ chức, tôi xin mạnh dạn đề xuất: 

Về việc vinh danh tên tuổi, với thực tế như đã được ghi nhận, cụ Võ Văn Nhâm xứng đáng được đặt tên đường ở Phước Vĩnh An, Củ Chi, nơi sẽ phát triển thành đô thị trong tương lai. Cơ sở của đề xuất này là chiếu theo tiêu chí việc chọn tên đưa vào quỹ tên đường tại TP.HCM ban hành kèm theo Quyết định số 31/2013/QĐ-UBND ngày 21/8/2013 của Ủy ban nhân dân thành phố. Điều 2 của Quyết định 31/2013/QĐ-UBND chỉ rõ: “2. Ưu tiên chọn sự kiện lịch sử - văn hóa, địa danh nổi tiếng, danh lam thắng cảnh, danh nhân và nhân vật lịch sử tiêu biểu, Bà mẹ Việt Nam Anh hùng, Anh hùng liệt sĩ, những người có công đối với đất nước, gắn bó với sự phát triển của thành phố Hồ Chí Minh và khu vực Nam Bộ để đặt tên đường và công trình công cộng”.

Mục 2.b về “tiêu chí cụ thể xét chọn tên” giải thích cụ thể hơn: “b) Tên những Anh hùng dân tộc, những danh tướng, những nhân vật hoặc những người giữ vị trí, trọng trách quan trọng, những Anh hùng liệt sĩ, Chiến sĩ cách mạng có thành tích xuất sắc, nổi trội trong kháng chiến chống xâm lược, trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc và trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc, là tấm gương sáng về đạo đức, được nhân dân ngưỡng mộ và biết đến”. 

Chiếu theo những tiêu chí trên, rõ ràng việc đề xuất đặt tên đường là có cơ sở. Hơn nữa, tuy Quyết định 31/2013/QĐ-UBND ghi là “về ban hành tiêu chí chọn tên, đưa vào quỹ tên đường tại Thành phố” nhưng trong nội dung ghi rõ là “để đặt tên đường và công trình công cộng”. Điều này cho phép chúng ta nghĩ đến đề xuất đặt tên trường, một dạng công trình công cộng có tính giáo dục rất cao.

Với thực tế cuộc đời hoạt động, với di sản để lại cùng tấm gương hy sinh anh dũng bằng tinh thần thượng võ bảo vệ đất nước, cụ Võ Văn Nhâm xứng đáng được vinh danh và góp sức nghiên cứu nhiều hơn nữa./.

………………………

Chú thích:

(1) “Hành trạng cụ Võ Văn Nhâm”

(2) “Võ Văn Nhâm với vòng thành đất trong thời kỳ đầu chống Pháp ở Nam Bộ”

(3) “Vòng Thành Đất họ Võ”

(4) “Họ Võ và buổi đầu khai khẩn xã Tân Mỹ”

(5) “Tự hào môn võ miền Đông”

Bài: Nhà báo PHẠM HY HƯNG
Ảnh: Tư liệu dòng họ Võ