Di chúc của gia tộc ông Phan Thanh Quang bằng Hán - Nôm

Dân Việt ngày xưa, gần như 100% đều là nông dân, dưới chế độ tư hữu, mỗi gia đình đều có ruộng đất để làm nhà ở và cày cấy phục vụ cho đời sống.

Trong quá trình xã hội nông nghiệp giàu nghèo không đồng đều ấy, ta thấy phát sinh ra những tập tục tốt đẹp. Khi mà người gia trưởng đã cao tuổi, họ bèn làm tờ chúc ngôn hoặc tờ tương phân tài sản cho con cái, như trường hợp của tờ di chúc nhà họ Phan ở Bồng Sơn như trên đây.

Lời bình của người dịch

Dân Việt ngày xưa, gần như 100% đều là nông dân, dưới chế độ tư hữu, mỗi gia đình đều có ruộng đất để làm nhà ở và cày cấy phục vụ cho đời sống. Trong quá trình xã hội nông nghiệp giàu nghèo không đồng đều ấy, ta thấy phát sinh ra những tập tục tốt đẹp.

Khi mà người gia trưởng đã cao tuổi, họ bèn làm tờ chúc ngôn hoặc tờ tương phân tài sản cho con cái, như trường hợp của tờ di chúc nhà họ Phan ở Bồng Sơn như trên đây.

Họ mời bổn tộc đến dự, có nhà chức trách chứng kiến, để công bố làm tờ phân chia ruộng đất tài sản đồng đều cho các con mình, ai nhận phần nào thì ký tên vào đấy, đây là văn bản mang tính pháp lý để mang đi

tách bộ, đóng bách phần và trở thành vật sở hữu của mình.

Ngoài phần thực tế là chia cho ai, bao nhiêu ruộng đất, bản di chúc còn mang đậm tính nhân văn và những lời khuyên nhủ, đây là một bản di chúc điển hình, ngoài ra ta còn thấy các bản khác có thêm;

- Phần hương hỏa để lo việc cúng giỗ ông bà.

- Phần dưỡng lão để nuôi dưỡng ông bà gia trưởng khi còn sống, đến lúc mất đi thì dành cúng giỗ. Các phần này giao cho người con nào đó, ngoài phần họ được chia cho.

Tập quán ngàn đời trong nông nghiệp là vậy, nhưng trong thực tế ngày nay đã hoàn toàn thay đổi.

Đây là bản di chúc của gia tộc ông Phan Thanh Quang bằng Hán Nôm được ông Võ Văn Sổ chuyên viên Hán Nôm TTNC&THGP Tp. HCM dịch.

Dịch nghĩa :

Ngày mồng 4 tháng 2 năm Bảo Đại thứ 12 (1939)

Ấm sanh Phan Nhuận Võ, người thôn An Hậu, huyện Bồng Sơn.

V/v Lập tờ di chúc

Nguyên trước kia, ông nội tôi là cố Hiệu úy Phan Hiếu Công có cho cha tôi là cố Bố Chánh Nam Định Phan tướng Công được phân thực ruộng đất hơn 18 mẫu.

Trong lúc ấy, cha tôi đang làm quan tại Bắc Kỳ, tôi cũng sanh ra ở đó, nơi cha tôi đang trấn nhậm. Về sau cha tôi sớm từ giả cõi đời, số ruộng đất này được chú tôi là ông Bá hộ Phan Từ thay mặt lo canh tác, nộp thuế, năm tôi 16 tuổi từ miền Bắc tìm về quê thì bà nội tôi và chú đã giao văn khế và ruộng đất này cho bà đích mẫu và chi ruột tôi là bà Thị Tích cùng ở, canh tác và cải quản thu hoa lợi kể cả đồ vật chén bát, đồ tự khí, rồi 2 người manh nha lòng tham, bởi cảnh mẹ gà con vịt, nên có hành động bạc đãi tôi để mưu đồ không thể cùng ở chung, dẫn đến tôi phải nương nhờ vào chú bác anh em khác để tiếp tục học tập.

Còn về phần ruộng đất thì bà mẹ và chị tự chuyên tiếp tục lớp cầm, lớp bán cũng có, anh rể là Bá hộ Mậu, Ấm sanh Đồng xâm lấn cũng có, anh em chú bác nhân đó mượn nợ cũng có và phí tổn việc học hành của tôi thuở nhỏ cũng có. Làm cho số ruộng đất ấy đều bị thu hẹp, chỉ còn 1 sở đất hạng nhứt được 2 cao mà thôi.

Nay tôi niên kỷ đã lớn, cành dâu bóng xế, cảnh nghèo túng khó bề xoay xở, mưu sinh, lại sanh được 3 trai không biết chia chác thế nào, nghĩ cũng hổ phận làm cha.

Tưởng rằng tổ nghiệp cũng còn chút ít, nên phân cho các con để tiếp tục phụng tự ông bà, gọi là thắm nhuần tổ ấm, ta khuyên bọn các con, cùng ở trên mảnh đất vườn này nên một lòng hòa thuận, hảo hiệp một

nhà thì ta sau khi mất đi, ở dưới suối vàng cũng được yên tâm.

Lúc sanh thời, ta ở cùng bà kế thất, ngày ngày rảnh rỗi thong dong, bọn anh em chúng mày làm ăn cũng tiến bộ, có giúp đỡ ta, thật là một nhà êm ấm vậy! duy có bà kế thất cuộc sống thiếu thốn, có cầm cố bán đi một ít ruộng vườn, đồ vật để nuôi nấng con út là Huỳnh.

Sau khi ta mất rồi, bọn anh em bay là hàng huynh trưởng nên liệu lượng việc nhà mà xử sự, cùng nhường nhịn nhau để cho nếp nhà được bền vững đó là mong muốn sâu xa của ta vậy, khuyên hãy cố gắng! cố gắng! Hãy nên cẩn thận.

Các phần sở hữu chia cho 3 anh em nhận lãnh, liệt kê dưới đây

1 phần đất khoảng giữa, phía đông giáp ông Cửu phẩm Lê, phía tây giáp đất ông Lưu Đài, phía nam giáp phần đất chia cho Phan Huỳnh, phía bắc giáp phần đất chia cho Phan Châu, phần này giao cho con trưởng là

Dĩ nhận lãnh để cúng kỵ cha ta ngày 26 tháng 9 và 2 bà đích, thứ mẫu, bằng mâm cỗ tùy nghi, không cần tốn kém, đồng thời lo việc tảo mộ ngày mồng 10 tháng Giêng và lễ cúng xuân thủ (đầu xuân) hàng năm.

(Trưởng tử là Phan Dĩ nhận lãnh thủ ký)

1 phần đất ở phía bắc, đông giáp ông Cửu phẩm Lê, tây giáp đất ông Lưu Đài, nam giáp đất chia cho Phan Dĩ, bắc giáp đất ông Đặng Do, phần này giao cho Phan Châu nhận lãnh. Để cúng kỵ ông bà tổ bá ta ngày mồng 3 tháng 7 thường niên và bà tổ bá lễ vật tùy nghi, không cần tốn kém. (khoảng này không rõ vì sao không có chữ ký nhận của ông Phan Châu)

1 phần đất ở phía nam, đông giáp ông Cửu phẩm Lê, tây giáp đất ông Lưu Đài, nam giáp đất ông Lưu Phương, bắc giáp phần đất chia cho Phan Dĩ, phần này giao cho Phan Huỳnh nhận lãnh để cúng kỵ em ta là

Phan Nội, Phan Trác và con gái là Thị Giám, Thị Cài, Thị Trước vào ngày 24 tháng tư lễ vật tùy nghi.

(Phần cho Phan Huỳnh được mẹ là Nguyễn Thị Hinh điểm chỉ nhận thay)

Lý trưởng chứng nhận là ông Phan Nhuận người trong tộc

(đóng dấu triện của thôn An Hậu)

Tờ di chúc nầy lập 2 bổn, mỗi bổn 2 tờ, 1 bổn cho Phan Dĩ, 1 bổn cho Phan Huỳnh giữ.

Người viết di chúc là ấm sanh Phan Phái vâng theo lời cha viết nên.

Phiên âm và dịch nghĩa

Phiên âm

Bảo Đại thập nhị niên, nhị nguyệt sơ tứ nhựt, Bồng Sơn huyện An Hậu thôn, ấm sinh Phan Nhuận Võ vi từ di chúc sự.

Duyên tiền, ngã hiễn tổ cố hiệu úy Phan Hiển Công cấn hứa cố phụ Nam Định Bố chánh Phan Tướng Công phân thực điền thổ thập bát mẫu dư.

Thử thời, ngã phụ hoạn tại Bắc Kỳ ngã sanh tùng phụ trị.. Quyết hậu, ngã phụ tảo thệ, kỳ cá điền thổ ngã thúc phụ cố bá hộ Phan Từ đại quản canh trưng, ngã niên thập lục tuế tự bắc tâm hồi. Ngã nội tổ tỷ dữ cố thúc giao lai cá phần điền thổ, văn khế tương hồi dử đích mẫu cập bào tỷ

Thị Tích đồng cư canh quản, tự nhi ngã đích dử bào tỷ thâu đắc thử điền thổ, hoa lợi, cập gia trung khí mảnh tự vật, manh xuất tham tâm, nãi dĩ mẫu áp tử kê, bạc đãi ư ngã sử bất đắc đồng cư chi kế, trí ngã ỷ lại thúc bá huynh đệ dĩ hữu kỳ sở tùy tiện tùng học. Tồn cá điền thổ, y mẫu tỷ đẵng lục tục tự chuyên, đàn cố đàn mại giả hữu chi, tế huynh Bá Hộ Mậu, Ấm Sinh Đồng xâm nhiễu giả hữu chi, bá thúc huynh đệ nhơn sự thải tạm giã hữu chi, ngã thiếu niên du học đảng phí giả diệc hữu chi, trí thử điền thổ nhứt giai khuynh tảo, chỉ tồn thổ nhứt sở nhứt hạng thuế nhị cao nhị dĩ.

Tư ngã niên kỷ dĩ cao tang du cảnh vãng bần bức tương nhơn vô sở thi thố, sanh hoạch tam nam vô hà phân sản, diệc hữu hủy ư phụ đạo, đệ niệm tổ nghiệp thượng tồn hy thiễu, phân hứa chúng nam kế tự dĩ triêm tổ ấm, khuyến nhử đẳng đồng cư nhứt sở thổ viên dỉ hòa mục vi tâm nhứt đường tương hảo, tắc ngã một hậu tuy tại tuyền hạ diệc đắc an tâm, ngã sanh thời cư dữ kế thất độ nhựt, nhàn du túc khoan. Sự thế tồn nhữ huynh đệ tầm phương sanh lý hạnh đắc tấn bộ khoan thơ bổ trợ cấp ngã thị diệc nhứt gia ấm vân nhĩ!.

Duy kế thất sanh lý thiểu thơ nhàn, hữu cố mãi hy thiễu điền thổ khí vật bảo hộ quý tử Huỳnh, như ngã hữu một thế hậu, nhữ đẳng huynh trưởng yếu nghi liệu lượng gia tình tương xư tương nhượng dĩ chánh gia phong thi ngã sở thâm vọng. Húc tai! Húc tai! Thượng thận chiên tai!.

Sở hữu phân hứa tử đẳng tam huynh đệ nhận phân hứa hậu

Kể

Nhứt phần thổ trung, đông cận Cửu Phẩm Lê, tây cận Lưu Đài thổ, nam cận Phan Huỳnh phân thổ, bắc cận Phan Châu phân thổ, giao trưởng tử Dĩ nhận quản kỵ ngã phụ (cửu nguyệt nhị thập lục nhựt) cập phối đích thứ mẫu tùy nghi bàn soạn, bất tu phiền sức, thường niên chánh nguyệt sơ thập nhựt tảo mộ kiêm xuân thủ lễ.

(Trưởng tử Phan Dĩ nhận lãnh thũ ký)

Nhứt phần thổ quy bắc, đông cận cửu phẩm Lê, tây cận Lưu Đài thổ, nam cận Phan Dĩ phân thổ, bắc cận Đặng Do thổ, giao Phan Châu nhận quản, Kỵ ngã tổ bá thường niên thất nguyệt sơ tam nhựt, cập phối thứ tổ bá tùy nghi vật khả phiền sức.

Nhứt phần thổ quy nam, đông cận Cưu Phẩm Lê, tây cận Lưu Đài thổ, nam cận Lưu Phương thổ, bắc cân Phan Dĩ phân thổ, giao Phan Huỳnh nhận quản kỵ ngã đệ Phan Nội, Phan Trác cập ngã nữ Thị Giám Thị Cài Thị trước thường niên tứ nguyệt nhị thập tứ nhựt, tùy nghi khả dã.

(Phan Huỳnh phần, thân mẫu Nguyễn Thị Hinh thế nhận)

Tộc nhơn lý trưởng Phan Nhuận chứng ký.

(ấn triện thôn An Hậu)

Di chúc từ nhị bổn tự chỉ nhị trương Phan Dĩ, Phan Huỳnh các chấp.

Tả di chúc từ phụ mạng ấm sanh Phái tự ký.

Bản gốc chữ Hán:

Võ Văn Sổ (TTNC & THGP)

(GP: 10-6-2010)